Dieta w reumatoidalnym zapaleniu stawów
Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) to choroba tkanki kostnej o podłożu autoimmunologicznym. Proces chorobowy charakteryzuje się występowaniem postępującego stanu zapalnego stawów, który prowadzi do częściowej niepełnosprawności lub trwałego kalectwa. Przyczyną jest nieprawidłowo funkcjonujący układ odpornościowy, co potwierdza obecność w organizmie chorego różnych przeciwciał skierowanych przeciwko elementom tkanek.
Objawy RZS
Charakterystycznym objawem RZS jest symetryczny ból i obrzęk stawów rąk, nadgarstków i stóp, rzadziej dużych stawów, np. kolanowych lub barkowych. Ból jest dokuczliwy i utrudnia wykonywanie prostych czynności fizycznych. U większości chorych występują również zmiany skórne, zaniki mięśniowe, gorączka, utrata masy ciała i ogólne zmęczenie. Może dojść także do zaburzeń hematologicznych, na przykład niedokrwistości i nadpłytkowości oraz ryzyka wystąpienia choroby wieńcowej.
Epidemiologia RZS
W Polsce na RZS choruje od 0,5 do 2% osób, co oznacza, że choroba jest przyczyną niepełnosprawności u 400-600 tys. ludzi. Pierwsze objawy notowane są już między 25. a 35. rokiem życia, ale choroba objawia się w największym stopniu po 40 i 50 roku życia. Trzykrotnie częściej dotyka kobiety niż mężczyzn. W ostatnich latach RZS przestał być traktowany wyłącznie jako choroba stawów, a zaczął być postrzegany jako choroba systemowa. Skuteczna terapia chorych na RZS powinna mieć charakter kompleksowy. Istotne jest aby obejmowała: farmakoterapię, rehabilitację, fizjoterapię, psychoterapię, terapię zajęciową oraz edukację chorego i jego rodziny, ale także dietoterapię, ponieważ dieta w RZS odgrywa ważną rolę w całym procesie leczenia.
Znaczenie diety w RZS
Istotną rolę w leczeniu pacjentów z RZS odgrywa dieta. Zdecydowanie powinna mieć charakter odżywczy i przeciwzapalny. W skomponowaniu diety może pomóc dietetyk kliniczny. W wyniku objawów może dojść do utraty masy ciała i będzie potrzebna odżywcza dieta wysokoenergetyczna. Z kolei u pacjentów ze współwystępującą otyłością będzie potrzebna niskokaloryczna dieta o wysokiej gęstości odżywczej, jako że otyłość może nasilać stan zapalny, a nadmiar tkanki tłuszczowej zwiększać ilość cytokin prozapalnych. Badanie składu ciała, w tym ocenę ilości tkanki tłuszczowej można wykonać w gabinecie dietetycznym. Ważne jest aby dieta dostarczała właściwie dobranej ilości kalorii choremu, co również optymalnie dopasuje dietetyk na podstawie szczegółowego wywiadu żywieniowo-zdrowotnego, pomiarów antropometrycznych, jeśli jest możliwość również w oparciu o dane z analizy składu ciała.
Na jakie składniki w diecie należy zwrócić szczególną uwagę?
Wielonienasycone kwasy tłuszczowe (WNKT). Dieta w RZS
Wielonienasycone kwasy tłuszczowe, szczególnie z rodziny omega-3 wykazują udowodnione działanie przeciwzapalne. Większe ich spożycie może więc przyczynić się do łagodzenia objawów chorobowych. Potwierdzają to badania, w których zaobserwowano zmniejszenie liczby bolesnych i obrzękniętych stawów oraz sztywności porannej, a także związane z tym zmniejszenie przyjmowania leków przeciwbólowych. Dodatkowo długołańcuchowe WNKT – DHA i EPA wpływają na produkcję cytokin przeciwzapalnych. Najlepszym źródłem kwasów tłuszczowych omega-3 w diecie są przede wszystkim tłuste ryby morskie, olej lniany, siemię lniane, nasiona chia i orzechy włoskie. Dieta powinna być ograniczona w ilość olejów, takich jak kukurydziany, słonecznikowy czy z pestek dyni i winogron, ponieważ zawierają znaczne ilości WNKT z rodziny omega-6, które spożywane w nadmiarze z dietą uczestniczą w produkcji czynników prozapalnych i prozakrzepowych.
Niektóre badania sugerują, że oliwa z oliwek jako przedstawiciel jednonienasyconych kwasów tłuszczowych (JNKT) również może mieć znaczenie w dietoterapii, poprzez hamowanie rozwoju RZS. Oliwa z oliwek zawiera głównie kwas oleinowy, który należy do kwasów omega n-9 i może również wykazywać działanie przeciwzapalne. Dodatkowo oliwa z oliwek zawiera dużą ilość tokoferolu, który wykazuje działanie przeciwutleniające.
Dieta w RZS powinna ograniczać nasycone kwasy tłuszczowe pochodzenia zwierzęcego, bogate w kwas arachidonowy np. mięso i przetwory, tłuszcze zwierzęce i tłusty nabiał. Wysokie spożycie białka, w postaci czerwonego mięsa również wiąże się ze zwiększonym ryzykiem zapalenia wielostawowego. Białko najlepiej dostarczać w postaci ryb oraz drobiu i produktów mlecznych o obniżonej zawartości tłuszczu.
Witamina D i wapń. Dieta w RZS
Witamina D, obok klasycznego oddziaływania na gospodarkę mineralną, może wykazywać działanie immunomodulujące, w tym mieć pewien związek z przebiegiem RZS. U większości pacjentów chorujących na RZS, można zaobserwować niedobory witaminy D, które są zazwyczaj większe niż w populacji ogólnej. Nie jest pewne, czy deficyty są spowodowane chorobą, czy przyczyniają się do jej rozwoju. Niskie stężenie witaminy D może być powiązane z ograniczonym czasem spędzanym na świeżym powietrzu.
Dodatkowo terapia sterydami może wywierać negatywny wpływ na układ kostno-szkieletowy. Zalecane jest zwiększone spożycie z dietą produktów żywnościowych bogatych w wapń. Wapń jest jednym z podstawowych związków mineralnych występujących w tkance kostnej, dlatego dla utrzymania właściwej gęstości mineralnej kości jego podaż jest kluczowa. Suplementacja tych składników może się okazać korzystna w profilaktyce późniejszych powikłań układu kostnego (np. osteoporozy).
Warzywa i owoce jako naturalne antyoksydanty. Dieta w RZS
Warto zwrócić uwagę na podaż składników o właściwościach przeciwutleniających, redukujących ilość wolnych rodników w organizmie i tym samym zapobiegającym rozwojowi procesu zwyrodnieniowego. Bogate w te związki są przede wszystkim warzywa i owoce. Jednymi z najlepiej poznanych antyoksydantów są: witaminy A, C, E, β-karoten, selen i cynk. Należy zadbać o odpowiednią ilość witaminy C, która jest niezbędna do wytwarzania kolagenu budującego chrząstkę stawową i tkankę łączną. Jej najlepszym źródłem są pietruszka, papryka i owoce cytrusowe. Bogate w antyoksydanty są również buraki, seler, por, owoce jagodowe. Warzywa i owoce w diecie powinny być spożywane zgodnie z zasadami Piramidy Zdrowego Żywienia (4-5 porcji dziennie, przy czym jedna porcja to 80-100g).
Mikroflora jelitowa
Ze względu na dużą ilość przyjmowanych leków przeciwbólowych, w przewodzie pokarmowym chorego może nastąpić dysbioza jelitowa, która objawi się wzrostem przepuszczalności błony śluzowej jelita cienkiego. Stany zapalne naczyń mogą prowadzić do mikrokrwawień i przyczyniać się do powstania wtórnej niedokrwistości oraz nadmiernej utraty białka. Istotna w tym przypadku jest odpowiednia ilość w diecie naturalnych probiotyków, żelaza, kwasu foliowego oraz witamin C, B6 i B12.
Zobacz: Badanie mikroflory GutFlora
Diety roślinne i dieta śródziemnomorska w RZS
Z badań nad wpływem określonego sposobu żywienia na przebieg RZS wynika, że w leczeniu sprawdzają się diety wegetariańskie i wegańskie oraz dieta śródziemnomorska. Wpływają one korzystnie na przebieg choroby, a w konsekwencji na poprawę jakości życia chorych. Diety roślinne cechują się różnorodnością pod względem spożycia warzyw i produktów zbożowych, dostarczają w większej ilości potrzebnych w tej chorobie składników, pod warunkiem, że są prawidłowo zbilansowane, na pewno pomoże w tym dietetyk kliniczny. Diety śródziemnomorskie opierają się głównie na owocach i warzywach, oliwie z oliwek, i rybach. Ograniczają natomiast spożycie mięsa. Są one brane pod uwagę z tego względu, że dostarczają wielu produktów o korzystnym działaniu, które dostarczają niezbędnych kwasów tłuszczowych, składników mineralnych i witamin, co z kolei wiąże się ze zmniejszonym ryzykiem rozwinięć i powikłań RZS.
Jednakże skuteczność tych diet w łagodzeniu objawów RZS wciąż jest mało poznana i wymaga dalszych badań. Warto pamiętać, że chcąc wprowadzić określony model żywienia najlepiej skontaktować się wcześniej z dietetykiem klinicznym, który na podstawie wywiadu, w tym chorobowego pomoże podjąć decyzję, jaki model żywienia wybrać i opracuje plan żywienia, dietę medyczną w oparciu o indywidualne zapotrzebowanie każdego z pacjentów, choroby towarzyszące, a także preferencje smakowe i tryb dnia, aby efektywnie wykorzystać zalecenia i wprowadzić nowe nawyki żywieniowe .
Podsumowanie
Reumatoidalne zapalenie stawów stanowi poważny problem zdrowia publicznego, zarówno dla jednostki, jak i całej populacji. Choroba ta, poprzez swoje klasyczne objawy, w sposób istotny ogranicza jakość życia chorego. Skuteczność różnych diet, w tym wegetariańskiej, wegańskiej i śródziemnomorskiej w łagodzeniu objawów RZS wciąż jest mało poznana i wymaga dalszych badań. Dietoterapia, jako jeden z elementów leczenia, powinna łagodzić powikłania wynikające z samego przebiegu choroby, jak i działań niepożądanych leków i najlepiej jeśli jest indywidualnie dobrana dla każdego pacjenta, ponieważ w zależności choćby od wyjściowego BMI, czy dodatkowych jednostek chorobowych postępowanie dietetyczne może być różne.
Autor: Małgorzata Goc, dietetyk kliniczny Instytutu Sanvita
Zachęcamy do zapisów na konsultację online lub telekonsultację z dietetykiem Małgorzatą Goc. Godziny konsultacji:
Środa: 9:00-15:00
Czwartek: 9:00-15:00
Piątek: 15:00-20:00
Zobacz na czym polega Telekonsultacja dietetyczna
Zobacz także:
Literatura:
- Linos A. i wsp., „Dietary factors in relation to rheumatoid arthritis: a role for olive oil and cooked vegetables?”; Am J Clin Nutr. 1999 Dec;70(6):1077-82.
- Tatara T., Snakowska P., „Rola diety w reumatoidalnym zapaleniu stawów – przegląd systematyczny badań”; Med Rodz 2015; 2(18): 70-78
- Pattison, Harrison., Symmons. „The role of diet in susceptibility to rheumatoid arthritis: a systematic review.” J Rheumatol. 2004 Jul;31(7):1310-9.
- Tedeschi, Costenbader, „Is There a Role for Diet in the Therapy of Rheumatoid Arthritis?”; Curr Rheumatol Rep. 2016 May;18(5):23
- Lisowska A. K., Bryl E. „Rola witaminy D w rozwoju chorób autoimmunologicznych”; Postepy Hig Med Dosw (online), 2017; 71; 797-810
- Milchret M. „Witamina D w reumatoidalnym zapaleniu stawów”; Klinika Reumatologii i Chorób Wewnętrznych PUM Szczecinie. Przegląd reumatologiczny online
- Linos A. I wsp., „Dietary factors in relation to rheumatoid arthritis: a role for olive oil and cooked vegetables?; The American Journal of Clinical Nutrition, Volume 70, Issue 6, December 1999
- Alluno A. i wsp., „Nutrition in RMDs: is it really food for thought? Focus on rheumatoid arthritis” et al. BMC Rheumatology (2020) 4:10
- Paolino S. I wsp. „Interactions between microbiota, diet/nutrients and immune/inflammatory response in rheumatic diseases: focus on rheumatoid arthritis”; Reumatologia. 2019;57(3):151-157.
- Wiland P., Sokalska-Jurkiewicz M., „Styl życia a RZS”; Klinika Reumatologii i Chorób Wewnętrznych PUM Szczecinie. Przegląd reumatologiczny online
- Gugała-Mirosz S., „Choroby układu kostno stawowego – Dieta RZS w punktach”; https://ncez.pl/
- „Zalecenia żywieniowe w reumatoidalnym zapaleniu stawów”; https://www.akademiadietetyki.pl
- „Dieta – Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS)”; https://dietetycy.org.pl/
