Psychodietetyka

Temat zaburzeń odżywiania niezmiennie stanowi obszar żywego zainteresowania klinicystów. Coraz częściej mówi się o niesklasyfikowanych do tej pory jednostkach związanych z nieprawidłowymi wzorcami odżywiania się, takich jak: bigoreksja, diabulimia czy ortoreksja.

Moda na zdrowie

Już w latach 80. Robert Crawford opisał pojawiającą się w zachodnich społeczeństwach tendencję do szczególnej koncentracji na zdrowiu, którą określił mianem healthismu. Ta ideologia kładzie nacisk na odpowiedzialność jednostki za swój stan zdrowia. Zakłada, że człowiek ma moralny obowiązek dbania o swoje zdrowie poprzez zmianę stylu życia, zaniechanie szkodliwych nawyków, kontrolę masy ciała, wprowadzenie zdrowych nawyków żywieniowych oraz samodyscyplinę i regularną aktywność fizyczną. Według tej ideologii, atrakcyjna, wysportowana sylwetka jest synonimem zdrowia, dobrostanu i wysokiej moralności. Takie podejście do zdrowia z jednej strony może mobilizować jednostkę do wypracowania zdrowszych nawyków dotyczących diety i ćwiczeń, z drugiej − rodzi ryzyko pojawienia się skrajnych i szkodliwych zachowań.

Ortoreksja − choroba przebrana za cnotę

Orthorexia nervosa − to nowo poznawane zaburzenie odżywiania nieujęte do tej pory w klasyfikacjach nozologicznych. Polega na patologicznej fiksacji spożywania wyłącznie zdrowej, biologicznie czystej żywności. Zaburzenie to ma niewinny początek, często zaczyna się od pragnienia prowadzenia bardziej zdrowego trybu życia lub uniknięcia choroby.

Ortoreksja nie polega na zdrowym odżywianiu, jest obsesją na punkcie zdrowego żywienia, zaburzającą normalne funkcjonowanie pacjenta. Ortorektycy mogą spędzać wiele godzin na sprawdzaniu składu i pochodzenia konkretnych produktów (np. czy produkty mleczne pochodzą od krów suplementowanych hormonami, czy zostały dodane konserwanty lub sztuczne aromaty). Pacjenci stopniowo eliminują ze swojego menu produkty spożywcze, które ich zdaniem mogą mieć niekorzystny wpływ na zdrowie, np. mogą potencjalnie zawierać pestycydy, herbicydy, sztuczne barwniki. Niejednokrotnie zdrowe odżywianie się jest jedynym tematem ich rozmów i zainteresowania. Takie zaabsorbowanie zdrowym odżywianiem może prowadzić do powstania skomplikowanych wzorców żywieniowych, np. sztywnych zasad dotyczących tego, jakie produkty nie mogą być łączone w ramach jednego posiłku czy też w jakich porach dnia dany pokarm może być spożywany. Przygotowanie właściwego posiłku staje się najważniejszym dziennym, indywidualnym dla każdego pacjenta rytuałem i może w konsekwencji prowadzić do izolacji od otoczenia i unikania kontaktów towarzyskich. Osoby cierpiące na ortoreksję mogą oceniać innych na podstawie własnych wyborów żywieniowych, mieć poczucie misji i wyższości związane z własnym „ekologicznym” stylem życia. W skrajnych przypadkach chorzy rezygnują ze spożywania jakiejkolwiek żywności, uznając ją za szkodliwą, i piją jedynie specjalnie wyselekcjonowaną wodę.

Rozpowszechnienie ortoreksji i grupy zwiększonego ryzyka

Uważa się, że problem ortoreksji może dotyczyć od 0,5 do 6,9% populacji. Badania nie dają jednoznacznych wyników co do częstości jej występowania u kobiet i mężczyzn.

Warto zauważyć, że są pewne grupy społeczne, u których odnotowuje się zwiększone ryzyko ortoreksji. Badania pokazują, że zaburzenie to obserwowane jest najczęściej wśród osób uprawiających sport (kulturyści, gimnastycy, tancerze), lekarzy i studentów medycyny, dietetyków, aktywnych zawodowo artystów (np. aktorów, muzyków), a także wśród osób ćwiczących jogę. W wymienionych grupach występowanie ortoreksji waha się od 32% (tancerze baletowi) do nawet 86% (praktycy ashtanga yoga).

Konsekwencje fizjologiczne i psychologiczne

W konsekwencji tego skrajnego stylu odżywiania, ze względu na pominięcie całych grup produktów, u pacjentów z ortoreksją mogą wystąpić poważne niedobory pokarmowe. Choć wciąż brak długoterminowych badań empirycznych, istnieją dowody, że ten rodzaj ekstremizmu dietetycznego może prowadzić do podobnych komplikacji medycznych jak w przypadku anoreksji. Do powikłań ortoreksji zaliczyć można, obok spadku masy ciała i niedożywienia, także osteopenię (obniżenie mineralnej gęstości kości), bradykardię (zmniejszenie częstości akcji serca), hiponatremię (obniżenie poziomu sodu w surowicy krwi), kwasicę metaboliczną, rozedmę podskórną, rozedmę śródpiersiową, odmę opłucnową, rabdomiolizę (zespół objawów, które pojawiają się po uszkodzeniu mięśni), pancytopenię (niedobór wszystkich prawidłowych elementów morfotycznych krwi), anemię, niedobory witaminy B12 i białka, niedobór testosteronu. U kobiet może wystąpić brak miesiączki. W skrajnych przypadkach ortoreksja może prowadzić do śmierci pacjenta.

Osoby cierpiące na ortoreksję mogą przeżywać intensywne frustracje, gdy ich praktyki żywieniowe są zakłócone lub udaremnione. Mogą występować u nich intruzywne myśli związane z żywnością. Często zmagają się z poczuciem winy i wstrętu do siebie, gdy nie trzymają się swoich wytyczonych zasad żywieniowych. Pacjenci mogą także mieć obniżony nastrój oraz przeżywać obawy o to, że stosowana przez nich dieta nie jest doskonała i wymaga kolejnych poprawek, aby doprowadzić do dobrego zdrowia. Po złamaniu diety mogą nakładać na siebie kary i jeszcze bardziej rygorystyczne zasady dietetyczne. Pacjenci ci są także zagrożeni izolacją społeczną.

Leczenie

Do tej pory nie przeprowadzono badań nad efektywnością leczenia ortoreksji, jednak znawcy przedmiotu proponują podejście kompleksowe. Uważa się, że interwencja wobec pacjenta powinna przebiegać w oparciu o współpracę wielodyscyplinarnego zespołu specjalistów. W warunkach pracy ambulatoryjnej z pacjentem najbardziej efektywna wydaje się być współpraca lekarzy, psychoterapeutów i dietetyków, dzięki czemu możliwe jest równoległe wprowadzenie farmakoterapii, terapii psychologicznej i psychoedukacji żywieniowej. W sytuacji znacznej utraty masy ciała pacjenta i niedożywienia zalecana jest hospitalizacja.

Zobacz: Konsultacja dietetyczna

W farmakoterapii ortoreksji zaleca się stosowanie inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny. Odnotowano także pozytywne efekty stosowania leków przeciwpsychotycznych − w celu zmniejszenia obsesyjnego charakteru magicznego myślenia związanego z żywnością. Należy zauważyć jednak, że osoby chorujące na ortoreksję, z obsesją na punkcie naturalności i czystości przyjmowanego pożywienia, mogą być skłonne odrzucić leki jako substancje nienaturalne, sztuczne i chemiczne. Z drugiej jednak strony, w odróżnieniu od innych pacjentów z zaburzeniami odżywiania, pacjenci z ortoreksją mogą okazać się bardziej otwarci i bardziej zaangażowani w leczenie ze względu na silną troskę o własne zdrowie.

Interwencje psychoterapeutyczne powinny być dostosowywane indywidualnie do danego pacjenta, na podstawie objawów, które są u niego widoczne. Celem leczenia powinna być zmiana różnych aspektów zachowań pacjenta, nie tylko w sferze samego sposobu jedzenia, ale również w obszarze robienia zakupów, przygotowywania posiłków, a także odczuć i postaw wobec spożywanej przez nich żywności. Różne formy treningu relaksacji mogą pomóc w redukcji lęku przed i po posiłku i w innych przejawach niepokoju o zdrowie. Psychoedukacja dotycząca zbadanych empirycznie i rzetelnych informacji na temat żywności może wyprowadzić pacjenta z fałszywych przekonań żywieniowych. Jednak badania wskazują, że obok edukacji zdrowotnej i żywieniowej, należy również uznać głęboko emocjonalne aspekty przekonań na temat żywności i jej wyboru. Praca nad zmianą nawyków żywieniowych pacjenta z ortoreksją jest w rzeczywistości pracą nad odrzuceniem głęboko zakorzenionego zespołu przekonań. Ideologia, nawet jeśli nie jest osadzona w realiach, zapewnia strukturę i porządek w życiu, zmniejsza lęk poprzez zapewnienie środków wywierania kontroli nad środowiskiem. Dlatego psychoedukacja powinna być udzielana z troską i wrażliwością na pacjenta.

Niepodlegający żadnej kontroli naukowej wzrost propagandy zdrowego stylu życia w książkach i mediach sprawia, że ludzie są bombardowani radami i modami na temat diet i zdrowia. Pomimo dużego ryzyka dezinformacji, użytkownicy często nie zwracają uwagi na wiarygodność podawanych treści. Najbardziej niebezpieczne wydaje się stosowanie wybiórczej diety u dzieci i osób dorastających, a także u rodziców, którzy stosując własne nieracjonalne teorie, mogą uczyć swoje dzieci szkodliwych sposobów odżywiania się, a poprzez eliminację ważnych produktów i składników odżywczych − stwarzać zagrożenie dla właściwego rozwoju dziecka.

Autor: Małgorzata Kaczyńska, psycholog i psychodietetyk

Artykuł pochodzi z czasopisma Współczesna Dietetyka 4/2016

Zobacz także inne artykuły: 

• Sesja psychologiczna 
• Objadanie się – czy to już problem?

• Dieta roślinna – dietetyk odpowiada czy warto stosować dietę roślinną i co warto o niej wiedzieć?

 [...]  Więcej

Nadmierne jedzenie, dojadanie, podjadanie czy ograniczanie posiłków są elementami zachowań związanych z jedzeniem. Nie należy rozpatrywać ich od razu w kategorii zaburzeń odżywiania jeśli nie są stałymi i niekontrolowanymi zachowaniami. Zbyt częste, w zbyt dużych ilościach spożywanie pokarmów staje się problemem gdy stanowi ucieczkę przed rozwiązaniem innych trudności.